A liberdade de expresión constitúe un dos piares fundamentais de calquera sociedade democrática. Protexe o dereito de cada persoa a expresar ideas, opinións e pensamentos sen medo a represalias, e garante o debate público, o control cidadán sobre o poder e o desenvolvemento cultural.
Non obstante, como toda liberdade, non é absoluta. O reto está en atopar o equilibrio entre protexer o intercambio libre de ideas e evitar que este se converta nun instrumento de dano, exclusión ou manipulación.
A liberdade de expresión: fundamento democrático, límites e desafíos actuais
A continuación, analizamos a súa definición, os seus límites legais e éticos, e o debate actual sobre se todas as opinións deben ser respectadas baixo o paraugas desta liberdade.
Que é realmente a liberdade de expresión?
A liberdade de expresión é o dereito a emitir, recibir e difundir información, opinións e ideas por calquera medio, sen censura previa. Adoita completarse coa liberdade de prensa e coa liberdade de pensamento, formando un bloque indispensable para a participación cidadá.
Segundo o artigo 19 da Declaración Universal dos Dereitos Humanos, esta liberdade abrangue:
- Expresar ideas propias.
- Buscar información.
- Recibir información de outros.
- Difundir contidos en calquera formato.
Nun mundo onde boa parte da comunicación flúe por redes sociais e plataformas dixitais, este dereito ampliouse ata converterse nun espazo global de participación, pero tamén de conflito.
Por que é tan relevante na democracia?
A liberdade de expresión é moito máis ca un dereito individual: é unha ferramenta colectiva que posibilita o diálogo e impide que o poder actúe sen control. Sen ela:
- Non existiría prensa independente.
- As críticas ao poder poderían ser perseguidas.
- Non se produciría avance social nin científico.
- Calquera disidencia quedaría silenciada.
A historia demostra que o primeiro paso de calquera réxime autoritario é limitar esta liberdade, xa que sen voces críticas non hai oposición organizada nin alternativas políticas.
Existen límites? Por que non é unha liberdade absoluta
Ningunha liberdade nun Estado de dereito é ilimitada, e a liberdade de expresión tampouco pode selo. O principio básico é claro: non se pode usar unha liberdade para vulnerar os dereitos doutras persoas.
Os principais límites recoñecidos na maioría de sistemas democráticos son:
1. O discurso de odio
Mensaxes que incitan á discriminación, violencia ou exclusión contra grupos por razón de raza, sexo, orientación sexual, procedencia, relixión, etc.
2. A calumnia e a difamación
Mentiras que lesionan a honra, a reputación ou a intimidade de terceiros.
3. A seguridade pública
Difundir información falsa que poida causar pánico, violencia ou alteración grave da orde pública.
4. A protección da infancia
Contidos que poidan afectar negativamente ao desenvolvemento de menores.
5. A intimidade e protección de datos
Revelacións non consentidas que vulneran a privacidade das persoas.
A clave non é censurar ideas, senón impedir que a liberdade se converta nun instrumento de dano.
Debemos respectar todas as opinións?
Esta é, probablemente, unha das preguntas máis complexas do debate contemporáneo.
1. As opinións teñen valor democrático, pero non todas teñen o mesmo peso
Nunha sociedade plural, escoitar opinións diversas é imprescindible. Pero iso non significa que todas deban considerarse igualmente válidas. Hai opinións baseadas en evidencia, outras en prexuízos e outras directamente baseadas na falsidade.
Respectar unha persoa non implica aceptar nin validar ideas que poidan danar a convivencia.
2. A falsa equivalencia: o perigo da simetría
Non todas as opinións merecen idéntico espazo no debate público.
Por exemplo:
- A opinión dunha persoa experta en vacinas non é equiparable á dun negacionista.
- A defensa dos dereitos humanos non é equivalente ao discurso racista ou misóxino.
A democracia require liberdade, pero tamén responsabilidade.
3. O dereito a opinar non inclúe o dereito a non ser contradito
A liberdade de expresión protege o dereito a falar, non a recibir aprobación nin a evitar críticas.
Os desafíos actuais: redes sociais, desinformación e crispación
Vivimos un momento histórico no que a capacidade de difusión de cada individuo é maior que nunca. Calquera mensaxe pode viralizarse en segundos. Isto ten beneficios evidentes, pero tamén riscos:
Desinformación organizada
Campañas que manipulan a opinión pública, inflúen en eleccións ou xeran medo aproveitando a liberdade de expresión para difundir mentiras.
Polarización
As redes tenden a crear burbullas ideolóxicas onde as persoas só consumen opinións afíns, aumentando a crispación social.
Ataques anónimos e impunidade
O anonimato fomenta comportamentos que non se producirían na vida offline: insultos, ameazas, acoso.
A cultura da cancelación
A presión social pode converterse nunha forma de censura informal que impide o debate sereno.
Cara onde debemos camiñar? Un equilibrio necesario
O desafío do século XXI consiste en reforzar a liberdade de expresión sen permitir que sexa utilizada para destruír a convivencia democrática. Para iso, é fundamental:
- Educar no pensamento crítico.
- Regular con transparencia as plataformas dixitais.
- Promover medios de comunicación fiables e independentes.
- Fomentar o respecto e o debate argumentado.
- Lembrar que a liberdade implica responsabilidade.
A liberdade de expresión segue a ser un dereito indispensable, pero debe exercerse con conciencia cívica. Nun mundo interconectado, onde unha mensaxe pode viaxar de forma instantánea e causar grande impacto, o compromiso social para manter un diálogo informado, respectuoso e plural é máis necesario ca nunca.
A liberdade de expresión é un patrimonio común, unha conquista histórica e un instrumento fundamental para o avance democrático. Non obstante, para que cumpra o seu papel, debe coexistir con límites razoables destinados a protexer a dignidade, a convivencia e os dereitos das persoas. Non se trata de censurar, senón de garantir que a palabra libre constrúa e non destrúa.
Defender a liberdade de expresión non significa aceptar calquera discurso, senón promover un espazo público onde as ideas poidan debaterse con rigor, respecto e responsabilidade. Só así preservaremos un dos bens máis valiosos da sociedade democrática.